बौद्दिक सम्पत्ति भन्नाले व्यक्तिमा रहेको सिर्जनाहरुलाई बुझाउछ जस्तै: साहित्यिक र कलात्मक आविष्कारहरु,डिजाइनहरु, वाणिज्य क्षेत्रमा प्रयोग भएका नाम ,चिन्ह र तस्बीरहरु लाई बुझाउछ | बौद्धिक सम्पत्ति कानून द्वारा सुरक्षित छ उदाहरणका लागि पेटेन्ट, प्रतिलिपि अधिकार, ट्रेडमार्क जसले मानिसहरुलाई वित्तीय नाफा वा मान्यता दिन सक्षम छ, तिनीहरुले आविष्कार वा सिर्जना बाट लाभ उठाउछन् |
बौद्दिक सम्पत्ति सम्बन्धी अधिकार भनेको एक व्यावसायको अमुर्त सम्पत्ति हो जसले अद्वितीय विचार, आविष्कार वा सिर्जनात्मक कार्यहरुको लागि कानूनी सुरक्षा प्रदान गर्दछ | यसले व्यपार ब्रान्ड, पहिचान, प्रतिष्ठा र मुल्य दिनुका साथै व्यवसायको नाम, लोगो वा विशिष्ट उत्पादन/सेवासंग सम्बन्धित छ |
बौद्दिक सम्पत्ति सम्बन्धि अधिकार धेरै प्रकारका छन् जसले विभिन्न सिर्जनात्मकता र नवीनतम कानुनि सुरक्षा प्रदान गर्दछ | बौद्दिक सम्पत्ति सम्बन्धि अधिकारको मुख्य प्रकारहरु देहायबमोजिम छन् |
- पेटेन्ट
- ट्रेडमार्क
- प्रतिलिपि अधिकार
- औद्योगिक सम्पत्ति
- सेवा चिन्ह
- भौगोलिक पहिचान
व्यवसाय दर्ताको लागि बौद्दिक सम्पत्तिको महत्त्व:
बौद्दिक सम्पत्ति व्यापारिक सफलताका लागि महत्त्वपूर्ण छ | यसले धेरै किसिमका फाइदाहरु प्रदान गर्दछ जसमा:
- व्यापारिक हित/सम्पत्तिको संरक्षण
- प्रतिष्पर्धात्मक लाभ
- राजस्व उत्पादन
- प्रतिष्पर्धात्मक बौद्दिक
- वित्तीय अवसरहरु
- लगानीकर्ता र साझेदार आकर्षण
- जोखिम बाट बच्ने र न्यूनिकरण गर्ने
- राष्ट्रिय/अन्तराष्ट्रिय मान्यता
बौद्दिक सम्पत्तिको लाभ:
- प्रविधि र संस्कृतिको क्षेत्रमा नयाँ सिर्जनात्मक कार्य र आविष्कार गर्ने,
- बौद्दिक सम्पत्तिहरू (पेटेन्ट, डिजाइन, ट्रेडमार्क र प्रतिलिपि अधिकार) व्यापार जस्तै; साधरण मुर्त सम्पत्तिले राजस्वको अतिरिक्त स्रोत सिर्जना गर्ने,
- बहुमुल्य बौद्दिक सम्पत्तिको क्रेडिट सुरक्षित गर्न वा लगानीकर्ता/ पूंजीलाई व्यवसायमा आकर्षित गर्नका लागि प्रयोग गर्न,
- नयाँ सिर्जनाहरुको कानूनी संरक्षणले थप स्रोतहरुको प्रतिबद्धतालाई थप नवीनता प्रदान गर्दछ,
- विशेष अधिकारहरुले वस्तु वा सेवाहरुलाई बजारमा प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्रादन गर्दछ,
- संरक्षणले प्रतिस्पर्धीहरु बिचको द्वन्दको सम्भावान कम गर्दछ,
- बौद्दिक सम्पत्तिले आर्थिक वृद्धिलाई प्रोत्साहन गर्ने, रोजगारी र उद्योगहरुको सिर्जना गर्दछ र गुणस्तर बढाउँछ |
पेटेन्ट
हाल प्रचलित पेटेन्ट डिजाइन र ट्रेडमार्क ऐन, २०२२ ले पेटेन्ट भन्नाले कुनै पदार्थ वा पदार्थ समुहको बनावट संचालन वा प्रसारको नयाँ वा तरिकासम्बन्धी वा कुनै सिद्दान्त वा फर्मुलाद्वारा पत्ता लगाइएको कुनै उपयोगी आविष्कार सम्झनुपर्छ भनि परिभाषा गरेको छ |
साधारण अर्थमा पेटेन्ट भन्नाले उपयोगी वस्तुको आविष्कारको लागि प्रदान गरिएको विषेस अधिकार हो | यो विधि, प्रक्रिया वा वास्तु बनाउने तरिका नयाँ हुन सक्छ | यसमा सामग्रीहरुको प्रयोग वा संयोजन अद्वितीय तरिका बाट समावेश हुन् सक्छ | यो नयाँ सिदान्त वा सुत्रमा आधारित हुन् सक्दछ |
अर्को अर्थमा, पेटेन्ट भनेको कुनै वस्तु बेच्ने, बनाउने वा निर्माण गर्ने नयाँ प्रक्रिया आविष्कार गरेको रहेछ भने त्यसको प्रयोग अरुलाई एकाधिपत्य जमाउन नदिने अधिकार दिइएको हुन्छ |
पेटेन्ट प्राप्त गर्न स्रष्टाले तिनवटा प्रमुख आवश्यकता पूरा गर्नु पर्छ:
- नवीनता: यो पूर्ण रुपमा नयाँ हुनुपर्छ, पहिले कहिँकतै प्रकाशित वा सार्वजनिक रुपमा प्रयोग गरिएको हुनुहुदैन |
- आविष्कारका चरण: यो सम्बन्धित क्षेत्रमा एक विशेषज्ञको गैर- स्पष्ट हुनुपर्छ |
- औद्योगिक अनुप्रयोग: यो औद्योगिक रुपमा निर्मित वा प्रयोग गर्ने सक्षम हुनुपर्छ |
तपाईलाई पेटेन्ट कहिले सम्म दिइनेछ ?
पेटेन्ट हुनु भनेको तपाईलाई प्रयोग गर्न र आफ्नो आविष्कारबाट लाभ उठाउन विशिष्ट समयको अनुमति दिइएको हो | नेपालमा सुरुमा सात वर्षको लागि पेटेन्ट दिइनेछ तर प्रत्येक सात वर्षमा दुई पटक सम्म नवीकरण गर्ने अवसर छ | यसर्थ यसको समयावधि कुलमा एक्काईस वर्ष सम्म विस्तार गर्न सकिन्छ |
पेटेन्ट विभागले पेटेन्टका लागि कहिले आवेदन खुलाउनेछ ?
- पेटेन्ट पहिलेनै कसैको नाममा दर्ता गरिएको छ तर स्थानान्तरणको लागि अनुमति छ,
- आवेदक पेटेन्टको आविष्कारक होइन वा मूल आविष्कारकबाट अधिकारहरु प्राप्त गरेको छैन,
- यसले जनस्वास्थ्य, आचरण, नैतिकता वा राष्ट्र हितमा प्रतिकुल प्रभाव पार्ने सम्भावना छ \
- यो प्रचलित कानूनको विपरित हो र दर्ता गर्नु नेपालको कानून विरुद्द हुनेछ | यद्धपि पेटेन्टिलाई उनीहरुको विरुद्दमा मुद्धा दायर गर्ने उचित अवसर हुने छ |
प्रतिलिपि अधिकार
प्रतिलिपि अधिकार रचियताद्वारा सिर्जना गरिएको मौलिक कार्यलाई सुरक्षित गर्दछ | प्रतिलिपि अधिकार ऐन, २०५९ ले नेपालमा प्रतिलिपि अधिकार नियन्त्रण गर्छ |
प्रतिलिपि अधिकार बौद्दिक सम्पत्ति संरक्षणको एक रुप हो जसले रचनाको रचयितालाई प्रतिलिपि अधिकार प्राप्त हुन्छ र आर्थिक लाभ प्राप्त गर्ने कानूनी अधिकार प्रदान गर्छ |
मौलिक कार्य के- के हुन् ?
- विभिन्न रुप र लम्बाईमा लिखत कार्यहरु; पुस्तक, पर्चा, लेख थेसिस,
- नाटकीय कार्य प्रदर्शनको लागि अभिप्रेरित; नाटक, नाटक-संगीत, डम्ब शो र प्रदर्शन गर्न तयार गरिएको काम,
- लिखित रूपमा प्रस्तुत गरिएको संगीत रचनाहरू, शब्दहरूसँग वा बिना – शब्दहरूसँग वा बिना संगीत सङ्केत,
- दृश्य र श्रवण तत्वहरू संयोजन गर्ने कार्यहरू, जस्तै चलचित्रहरू, टेलिभिजन कार्यक्रमहरू, र भिडियोहरू – अडियो भिजुअल कार्यहरू,
- भवन र संरचनाहरूको लागि योजना र डिजाइनहरू – वास्तुकला डिजाइन,
- चित्रकला, मूर्तिकला, काठको नक्काशी, लिथोग्राफ, र वास्तुकलासँग सम्बन्धित अन्य कलात्मक सिर्जनाहरू – ललित कला, चित्रकला, मूर्तिकलाको काम, काठको नक्काशीको काम, लिथोग्राफी, र वास्तुकला सम्बन्धी अन्य काम,
- मूल तस्बिरहरू वा तस्बिरहरूको संग्रह – फोटोग्राफिक कार्य,
- फर्निचर, गहना, वा कार्यात्मक उद्देश्यका साथ सौन्दर्यशास्त्रलाई संयोजन गर्ने सिर्जनाहरू सिरेमिक – कला को काम,
- भूगोल, र वैज्ञानिक लेखहरू सहित विभिन्न विषयहरूको दृश्य प्रतिनिधित्व र कार्यहरू-चित्रण, नक्सा, योजना, भूगोलसँग सम्बन्धित त्रि-आयामी कार्य, र वैज्ञानिक लेख र काम,
- कम्प्युटर र इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरूको लागि सफ्टवेयर कोड र अनुप्रयोगहरू सिर्जना गरिएको – कम्प्युटर कार्यक्रम।
प्रतिलिपि अधिकारले कुन अधिकारको रक्षा गर्छ ?
प्रतिलिपि अधिकारले सिर्जनाकर्तालाई मौलिक काममा आधारित पुन: उत्पादन, वितरण, प्रदर्शन, र व्युत्पन्न कार्यहरू सिर्जना गर्ने विशेष अधिकार प्रदान गर्दछ ।
डिजाइन
डिजाइनहरू भनेको विभिन्न विधिहरू मार्फत सिर्जना गरिएका सामग्रीहरूको आकार, रूपहरू वा ढाँचाहरू हुन् ।
दर्ता गरिएको डिजाइनको मालिक को हो?
कुनै पनि सामानको डिजाइनमा अधिकार हुन सक्छ यदि यो उसले बनाएको हो वा बनाइएको हो र यदि हो भने तिनीहरूको नाममा दर्ता हुन्छ । डिजाइनको स्वामित्व हस्तान्तरण गर्न सकिन्छ ।
के अनुमति छैन ?
लिखित सहमति बिना अरू कसैको दर्ता डिजाइन प्रयोग गर्न अनुमति छैन । सार्वजनिक वा अनुमति बिना दर्ता गरिएको डिजाइन प्रतिलिपि गर्न पनि निषेध गरिएको छ ।
डिजाइन दर्ताको लागि कसरी आवेदन दिन सकिन्छ ?
एक डिजाइन दर्ता गर्न, एक व्यक्ति जसले वस्तुहरू सिर्जना गरेको वा सिर्जना गरेको छ उसले उद्योग विभागमा आवेदन दिनुपर्छ । अनुप्रयोगमा वर्णन, रेखाचित्र, स्केचहरू, र डिजाइनको चार मोडेल प्रतिलिपिहरू । एक आवेदन शुल्क सहित आवेदन वर्णन, रेखाचित्र, स्केचहरू, र डिजाइनको चार मोडेल प्रतिलिपिहरू आवश्यक छ ।
कुन डिजाइनहरू दर्ता हुनेछैनन् ?
व्यक्ति वा संस्थामा प्रतिकूल प्रभाव पार्ने, जनहित, मनोबल वा राष्ट्रिय हितमा हानी पु¥याउने वा अरू कसैबाट दर्ता भइसकेको डिजाइन दर्ता गर्न पाइने छैन । विभागले नवीनता र मौलिकता पनि जाँच गर्दछ ।
डिजाइनको अधिकारको लागी प्रदान गरिएको शब्दावली के हो ?
डिजाइन स्टेकसँग दर्ता मिति देखि पाँच वर्षको लागि अधिकार छ र म्याद समाप्त भएको 35 दिन भित्र दर्ता नवीकरण गर्नुपर्छ ।
ट्रेडमार्क
ट्रेडमार्क एक नाम, शब्द, वाक्यांश, लोगो, प्रतीक, डिजाइन, छवि, वा एक संयोजन हुन सक्छ । यी तत्वहरू जसले कुनै पनि फर्म, कम्पनी वा व्यक्तिका वस्तुहरू वा सेवाहरूलाई अरूको भन्दा फरक पार्छ ।
ट्रेडमार्क भनेको कुनै पनि शब्द, नाम, प्रतीक, वा उपकरण हो जुन उत्पादन वा सेवाहरूको स्रोत वा उत्पत्ति पहिचान गर्न र ती उत्पादनहरू वा सेवाहरूलाई अरूबाट छुट्याउन प्रयोग गरिन्छ ।
पेटेन्ट, डिजाइन र ट्रेडमार्क ऐन, २०२२ ले नेपालमा ट्रेडमार्क संरक्षण र प्रवर्तनलाई नियमन गर्दछ । ट्रेडमार्क ऐन, १९६५ ले नेपालमा ट्रेडमार्क संरक्षण र प्रवर्तनलाई नियमन गर्दछ। नेपालमा विदेशी ट्रेडमार्क दर्ता र व्यवस्थापन गर्ने अधिकार उद्योग विभागको हो जुन नेपाल सरकारको उद्योग मन्त्रालय अन्तर्गत पर्दछ |
ट्रेडमार्कको प्रकार के हो ?
मुख्यतया दुई प्रकारका ट्रेडमार्कहरू छन् जुन देहायबमोजिमका छन्:
- दर्ता नगरिएको ट्रेडमार्क ™:- यो मार्क प्रवर्द्धन वा ब्रान्ड गर्न प्रयोग गरिन्छ (तपाईंको ट्रेडमार्क अझै आवेदन प्रक्रियामा छ भने तपाईंले यसलाई आफ्नो नामको साथ प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ)
- दर्ता गरिएको ट्रेडमार्क®: यो चिन्ह दर्ता पूरा भएपछि प्रयोग गरिन्छ|
व्यापार संगठनको लागि ट्रेडमार्क किन महत्त्वपूर्ण छ ?
- आफ्नो ब्रान्डको पहिचान सुरक्षित गर्नुहोस्।
- ब्रान्ड प्रतिरूपण गरेर तपाइँका ग्राहकहरु लाई चोरी गर्न प्रतियोगीहरुलाई रोक्नुहोस्।
- तपाईंको प्रतिष्ठालाई हानि पुऱ्याउने व्यक्तिहरूबाट सुरक्षित हुनुहोस् |
नेपालमा आफ्नो ट्रेडमार्क दर्ता कसरी गराउन सकिन्छ ?
ट्रेडमार्क दर्ता गर्ने प्रक्रियामा लगभग १२-१५ महिना लाग्छ र दर्ता भएको मितिदेखि ७ वर्षसम्म मान्य हुन्छ। उद्योग विभाग, जुन मन्त्रालयको एक हिस्सा हो | उद्योग, ट्रेडमार्क दर्ता र प्रशासनको लागि नेपालमा सक्षम प्राधिकरण हो | यदि विदेशी ट्रेडमार्कको दर्ताको लागि हो भने थप घर/विदेशी दर्ता आवश्यक हुन्छ | दुबै विदेशी र स्वदेशी ट्रेडमार्क दर्ताहरूले मन्त्रालयमा फारम पूरा गर्न र पेश गर्न आवश्यक छ |
आवश्यक कागजातहरू:
- ट्रेडमार्कको दर्ताको आवेदन
- ट्रेडमार्कको मालिकको दर्ताको प्रमाणपत्र
- मालिकको कर दर्ता प्रमाणपत्र
- ८ × ८ सेमी साइजमा ट्रेडमार्कको लेबलको ४ प्रतिलिपिहरू
- अटर्नीको शक्ति
